Tăng thuế thuốc lá – giải đáp các quan ngại

Ngày 13/6/2024, Bộ Tài chính đã công bố Dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) (sửa đổi) để lấy ý kiến góp ý. Trong Dự thảo, thuế với sản phẩm thuốc lá điếu được đề xuất giữ nguyên mức thuế suất 75% và bổ sung mức thuế tuyệt đối theo lộ trình tăng từng năm trong giai đoạn từ 2026-2030 với hai phương án. Phương án 1 sẽ bổ sung thuế tuyệt đối ở mức 2.000 đồng/bao vào năm 2026 và có lộ trình tăng dần lên thành 10.000 đồng/bao vào năm 2030. Phương án 2 sẽ bổ sung thuế tuyệt đối ở mức 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và có lộ trình tăng dần lên thành 10.000 đồng/bao vào năm 2030. Với Dự thảo này, có một số quan ngại được đưa ra như liệu mức tăng thuế có gây sốc, có tác động tiêu cực tới việc làm và vấn đề buôn lậu thuốc lá hay không? Bài viết này đưa ra các bằng chứng nghiên cứu và lập luận chứng tỏ rằng các quan ngại nêu trên là thiếu cơ sơ.

Trái với quan điểm cho rằng, mức tăng thuế thuốc lá có thể gây sốc cho nền kinh tế, trước hết cần thấy việc tiếp tục tăng thuế thuốc lá là cần thiết nhằm giảm tiêu dùng, nâng cao sức khỏe và hạn chế các tổn thất do thuốc lá gây ra.

Thuế TTĐB có vai trò điều tiết tiêu dùng đối với các sản phẩm có hại đối với sức khoẻ của con người như thuốc lá, rượu, bia và nhiều sản phẩm đồ uống có đường. Theo lý thuyết kinh tế học, quá trình sản xuất và tiêu dùng các sản phẩm này tạo ra một số tác động ngoại ứng (externalities) và tác động nội ứng (internalities) tiêu cực. Đối với sản phẩm thuốc lá, hiệu ứng tiêu cực bao gồm chi phí gây hại cho sức khoẻ và môi trường. Sự thất bại của thị trường xảy ra khi các nhà sản xuất các sản phẩm gây hại cho xã hội nhưng lại không phải chịu đầy đủ các chi phí này. Đồng thời, người tiêu dùng thuốc lá hôm nay sẽ phải chịu chi phí sức khoẻ trong tương lai. Như vậy, giá thành sản xuất và bán lẻ thuốc lá đang được xác định thấp do không tính toán đầy đủ các chi phí ngoại ứng và nội ứng.

Đây là một thất bại của thị trường mà công cụ thuế TTĐB có thể xử lý và điều tiết bằng cách tăng giá bán và tiêu dùng. Hiện nay, Nhà nước áp dụng khoản đóng góp bắt buộc vào Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá đối với nhà sản xuất, nhập khẩu và cũng đã áp dụng thuế TTĐB để điều tiết tiêu dùng. Tuy nhiên, các mức thu này còn chưa đủ. Theo nghiên cứu của Hội Kinh tế y tế Việt Nam (VHEA), ước tính chi phí y tế trực tiếp và gián tiếp do bệnh tật và tử vong do thuốc lá gây ra tại Việt Nam hằng năm là 108 nghìn tỷ đồng. Như vậy, với sản lượng tiêu thụ hiện nay vào khoảng 4,3 tỷ bao thuốc lá, thì mỗi bao thuốc lá đang gây ra chi phí y tế cho xã hội lên đến 25 nghìn đồng (ước tính này vẫn còn chưa tính tới các thiệt hại môi trường).

Hình 1 minh hoạ chi phí trung bình trên một bao thuốc lá. Theo số liệu điều tra tình hình sử dụng thuốc lá ở người trưởng thành toàn cầu (PGATS, năm 2022) của Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá, người tiêu dùng hiện chi trả trung bình cho mỗi bao thuốc là 15 nghìn đồng. Mức giá này là thấp vì với mỗi bao thuốc lá tiêu dùng, chi phí về y tế ước tính lên đến 25 nghìn đồng. Do vậy, cần sử dụng công cụ thuế TTĐB, mạnh hơn để người tiêu dùng cảm nhận đầy đủ chi phí do thuốc lá gây ra và có mức tiêu dùng hợp lý.

Cũng theo Báo cáo nghiên cứu của DEPOCEN năm 2019, lý do người tiêu dùng sử dụng thuốc lá lậu không phải vì giá rẻ hơn mà vì gu hút rất mạnh. Thị trường thuốc lá lậu có mức độ tập trung rất lớn, với 90% thị phần là một vài nhãn như Jet, Hero (phía Nam), ESSE (phía bắc). Người tiêu dùng mua thuốc lá lậu không phải do giá rẻ hơn, vì giá thuốc lá lậu cao hơn 30%-60% thuốc lá hợp pháp. Điều này có thể diễn giải là tồn tại một thị trường thuốc lá song lập với hai phân khúc người tiêu dùng khác nhau khá độc lập: thuốc lá hợp pháp và thuốc lá lậu.

Theo phân tích thực nghiệm của DEPOCEN, khi tăng thuế thuốc lá, người tiêu dùng Việt Nam sẽ có xu hướng bỏ thuốc. Còn những người chưa bỏ thì chỉ tìm tới các sản phẩm thay thế tương tự: người đang hút thuốc lá nội giá cao hơn sẽ chuyển sang thuốc lá nội với giá thấp hơn, người đang hút thuốc lá ngoại giá cao hơn sẽ chuyển sang thuốc lá ngoại giá thấp hơn hoặc thuốc lá nội giá tương đương. Rất ít người đang hút thuốc lá nội chuyển sang thuốc lá ngoại, trong đó có nhiều sản phẩm nhập lậu.

Ngoài ra, cũng cần lưu ý rằng, nếu kết hợp tăng thuế với tăng cường các biện pháp kiểm soát buôn lậu, một mặt sẽ hạn chế được nguồn cung, mặt khác việc này cũng làm tăng chi phí đối với hệ thống buôn lậu khiến họ buộc phải tăng giá. Kể cả không có ảnh hưởng này, thì động cơ tìm kiếm lợi nhuận cũng có xu hướng khuyến khích các sản phẩm lậu tăng giá cùng với tốc độ tăng của sản phẩm hợp pháp. Như vậy, khả năng người tiêu dùng chuyển dịch sang các sản phẩm lậu càng trở nên thấp hơn.

Lo ngại tăng thuế thuốc lá làm ảnh hưởng tới việc làm trong ngành thuốc lá là không có cơ sở. Trước hết, cần thấy rằng, việc làm tạo ra trong ngành thuốc lá chỉ chiếm từ 0,39% đến 0,42% tổng việc làm trong nền kinh tế, với tổng số lao động sản xuất hiện có khoảng 10 nghìn lao động. Hình 4 cho thấy, bản thân ngành sản xuất thuốc lá không cần sử dụng nhiều lao động nên trong giai đoạn từ năm 2010 trở lại đây số lượng lao động đã giảm đi đáng kể dù sản lượng vẫn tăng lên.